NA PACHÂ BEI MA? – Beilâ Khithie, MCS (Rtd)

SIAHA, 4 Thlazoh, 2017, Chutynoh – Azâkhano cha ei y tlai cha vaw ru kaw ta, Library lâ angia na ta Almirah liata châbu apaziahpazy hry liana chata châbu reihpa ei chhuahpa “NÔPAW RYUSOH-MARA PHÔHPA” by M. Nyuso cha thlai hmô na ta, la na ta Introduction cha mo tua chai na ta, cha châbu cha ei viasa pha ngaitapa Puhpa B.Tevô, Ex-MLA athei ngâthlâh n’awpa ta a lahpinô Keikeinô ta a ropa châ ta, ei palôh â lie ngâsâ ta.

Keikeinô hmotaopa cha a rônah tahna ta, ei pasâhsa rili via heih. Châbu cha pakaih via lai na ta, Secretary, Literature Publication Board nata Art and Culture Officer ta a Forword-na pa hmô na ta, reih na ta, âthaona lâ a pha thlâ bao na ta a para mianona liata châ a ropa cha ta ei palôh athata na vaw hria ta, pachâna athata eina pie. Cha bie cha a rona dâh ualua ta ei vaw roh tua aw, “History alaichadaitupazy ta ama reina liata cha Zohnahthlak ama tahpa chi nata pho hry liata Mara pi he Châhnawh (alphabet)ahnei tuachaipa châ pi ta; Capt. S R Tickell ta kô 1852 ta miah avaw taopa haw” tahpa hih! Capt.S R Tickell ta hmo rônah ngâsâpa miah a taopa ei ly kaw nota “Zohnahthlak ama tahpa chi nata pho hry liata Mara” tahpa heta athata ei palôh eina hria.
Kô sypalih hlei tlai Mizoram sawhkhâ ry liata rai ei hria chhôhta tlaikaona hryhrita y hluh via na ta, he daihti nota cha Zohnahthlak tahpa y leipa ta, Mizoram liata y tlô pi ta Mizo eimâ tah kho leipa he miah ama repasipasua chaina châ tyh ta; ei viasanah he hawhta areihpazy hnohta cha, “Eima manô mapaw chhâ tawhta Sailo bei tlyma, Zadeng bei tlyma lâta chhie cheih beih leipa pi ta, eima beinah Hlychho bei tlyma, Chozah bei tlyma lâ ta a cheih tyhpa châ pi ta; chavâta Mizoram liata y hr’aw sihla Mizo châ va na Mara ei châ hih” ei tah tyh.
Heta hawhta a châ nota viasazy ta, “Mizo châ thlâh ha chi ta Mizo hawhta chhao a hmô khoh v’ei chi” miah ama tah hleikhôpa he la Official ta chhochhi la reina y beih vei. Cha thota Mizoram Gazetteer 1989 page 78-na liata heta ama roh (ama roh dâh ta hawhta) “According to 1961and 1971 census the number of any Mizo (Lushai tribes) was 213,266 and 241,978 respectively. This class comprises almost all the indigenous hill Tribes excluding the Pawis and Lakhers and the Hmars”. He Gazetteer lilaw liata tho 79-na liata cha heta ama roh heih “The Lakhers number to 12,870 according to 1971census they are also called”Mara’s”,and inhabit South Eastern part of Mizoram.The Mara tribal groups are Tlongsai, Hawthai, Zeuhnang, Sabeu, Lialai and Heuma. The Lakhers are a branch of Lai tribes of Chins, even their dialet is akin to that of the Lai” tahpa ta. He eima reipa Mizoram Gazetteer he Mizoram sawhkhâ ta a published-pa châ ta, chavâta Sawhkhâ record a châ. He he Sawhkha ta athao no tawhta mia ama mona dâh a châ.
Daihti sie lai ta, eima râh chhihthatupenawh zy ta eima Political Status â sâh viapa khonazy vaw y lai ta, keimo châta 99% autonomy hnei theina “Nehru Plan” zy, Chhimtuipui U T zy Maraland U T zy, Direct Finance zy, Sixth Schedule amendment zy paro lai ta, Mizoram State tawhta eima pua aw tahpa china vâta atlia tawhna khata Zohnahthlak tahpa he a paropa ta â lâ.
Pupa Nôhro Hmôkô Article, “Zohnahthlak châ vei chi miah ama tah ha mâ my” tahpa Hla nata Bie Issue No 70, Di, 2016-pa liatapa liata cha heta â roh “Ko 2013 a châpa ta pahno na ta, a kô he ei pahno chhei thei. A kô hlâta peimawh viapa deikua Bie he a châ. Aizawl tawhta pathôh papalih a khy ei ta, Puhpa Dr S.Hrachu avaw hmô ei ta. Hmosaipiepa pha kawpazy pie ei ta, “Pu Hrachu kheitarai châ sala Marapa he Mizo hnahthlak eima châ tahpa ta mia ropa la, nâma ta na ro khiahta la Marapazy ta amâ pyh thei thlâh ha aw” ama ta. Dr S.Hrachu chata……..a chi nata pho a paphasai thei vei, “Marapa he Zohnahthlak na eima châ tahpa roh thei va na. Marapa he Zohnahthlak châ lei khâh pi ta, Zohnahthlak eima châ tahpa ei roh khiahta la, Mara thyutlia chhâ vaw ypazy ta ei thlâ ama pachha khoh thei aw” tahpa ta âchhy ei.
Puhpa Nôhrô Hmôkô ta he a article liata a ro laina liata cha, Mizo nah heta Zohnahthlak châ vei chi, tahpa ama pasia ha mâ my. Mizo District Council ta order ama papua. (a ro dâh hawhta eima soh aw) “Lei man leh senso dan bung 48.6 & 48.7, kum 1946-47 Macdonal thupek angin Mizo District Council ah Non Mizo Tax pek vek tur ani ang. 1.Vai reng reng. 2). Lakher”. He non-Mizo Tax a cheih hapazy cha : Pp Khimy Chozah, Lakher Clerk, Pp K.Khaitha, C I, Pp A.Saimaw, ASIS, Pp L C Hlychho, LDC, PWD tahpa ta a ro. He Mizo District Council Order liata amâ tlychakana Puhpa A.Macdonald, ICS, Superintendent, Lushai Hills order kha he he a châ : “Thupek No.784.47 G of 29.4.1946 – Sawrkar lehkha No.4973 AP tahrik 16.7.1934 ami angin kum 1946-47 atanga leiman khawn nan heng hnam te hi Mizo anga ngaih ani tawh ang : Pawi, Paite, Hmar, Lakher, Chakma, Riang Tuikuk, Matu, Chawrai, Hrangkhawl, Lengrawl. Leiman bu ah chuan an hnam hming chu ala chuang tho vang. Mahsela, achunga hnam te khian Mizo an nih angin, leiman thu hmun an pe ang, he mi hian ramdang atanga Mizoram a pem lut a khawih lovang. A MacDonald,Superintendent,Lushai Hills,29.4.1946.copy All C I,SDO,Lungleh.( vide Political History of Mizoram by Chaltuahkhuma, p 54)..
Khi A.Macdonald, Superintendent of Lushai Hills biepiena taopa wording khi achakhiehcharieh ngâsâpa ta eima moh khiahta la, “Mizo an nih angin” tah leipa ta, “Mizo a ngaih an ni tawh ang” (Mawpa ta pachâpa ama châ ha bâ aw) tah ta, he he Mizo eima châ leipa vâta Mizo mia tah awpa kha kha daihti nota Administrator zy chhao ama kâ a chhie thlâh ha hra tahpa â lâ kaw. Heta a châpa vâna heta Mizo District Council chhao khata Mizo châ leina chhie chhao keimo nata viah-nah kha miah a pacheisapa a châpa ta alyu. Mizoram Gazetteer, 1989 liata a record na liana chhao khata kô 1961 nata 1971-pa Census liata cha Mara, Lai nata Hmar a hlaoleipa ta Mizo maluh kha ama record-pa a châ.
British-nah ta Mizo râh amâ vao nona kha ta, Mizoram liata Pho miano Lushai nata Lakher kha ama record liata ypa châ ta; chavâta pheisaih a châ awpa cha Lushai tlyma, Lakher moh ta tlyma ngâlâhta a châ theipa a châ. Aizawl D C office nata Lôlei SDO office liana khata Lushai Clerk, Mizopasaw cheingei ta ama hria awpa soh ei ta, kô 1968 liata Siaha liata P-L Subdivision office ama vaw so no chhao kha ta Lakher Clerk Marapasaw ngâlâh ta ama hria theipa kha miah ama taopa hra.
He Dr.S.Hrachu (R.I.P), Marapa chi nata pho kyh a pachâzie ei pachâ châh ta la, W.S.Gilbert biereipa kha ei thei ty ” ……But inspite of all temptations,To belong to another nations,He remains an Englishman” a tahpa hih.
He chi nata pho nanopa eima châna pa-isa tuhpa nata British ta India râh â vao no chhaota British administrator-zy chhao ta miah ama pahno theina chhâpa cha eima Missionary-nah zy ta kyh miah pachâ ngâsâ ei ta, chi so viapa nata hluh viapazy disao awpa nata ama hry hrita eima lei awpa miah pasaih leipa ei ta, eimâ boh thei n’awpa lâthlôh tluapa ta British administrator-nah hnohta eima chhichâna athata ama reih thota, eima Beinahzy, vâtlâh hry liata nohkhih viapa nata sovâh viapazy athata ama vaw pasopakâpa vâta a châ chai. He British administrator zy ta chi nata pho hropa eima châna ama pahnopa he India independent hmô tawhna chhao khata Sawhkhâ record liata a ypa hawhta miah moh lymâ ei ta, Mizoram Sawhkhâ chhaota chi nata pho nanopa eima châna hawhta miah a mohôh lymâ hra. Daihti sie lymâ ta Marapasawzy chhao pita eima chi nata pho pabohsa abyuhzie liata a hra lymâ hra pi ta, hla nata bie liata talent hneipa, hlaphithaipazy, hlasathaipazy ta Mara râh Marapa râh chhichânazy cha hla ta phuahzâh lymâ ei ta, ama ao angia ngaitapa nata hlabie pha ngaitapazy nata châ rona liata talent hneipazy ta ama kawlaw hmao ta he chi nata pho chhichâna he awhkhei ei ta, ama thaina nata novâhna cha he chi chyhpa ta Khazohpa ta chi nata pho ta a padua hrapazy pi eima reih pahneirôhsa lymâ ei ta; He eima lei Awhsizy thaina nata sona, hriapasana heta Marapa râh, eima reih nata hlazy cha miah ama hmô leipa chhaota miah ama pahno. Heta eima chi nata pho ta laiseihna la a pangai hai nona heta politics lia chhaota a hra lymâpa ta duasu/status pha viapa khonazy hneipa ta eima râh Nôpawpenahzy ta duahmo pha viapa ama patuapalua lymâ hra. Heta kyh totie liata eima tôh via hai nona heta Mizonah chhaota ama chi nata pho pakawh lymâ’pa achhuahpa ta, noh hro ta eima thei beih lei pa ama “pho pachiahpa” hawhta ama pahnopazy cha su to liata pado lymâ ei ta, keimo Marapazy pi ama phopachiahpa châ hrahro leipazy pi chhao he ama phopachiahpa liata miah ama khô n’awpa lâthlôh athata ama vaw tluapa a châ.

Châhrasala, Mara râh nata a chi nata pho kyhpachâtuhpa zy zawzi ta Marapa chi nata pho cha atanoh taihta â boh lymâ chy. Châhrasala, Marapa chi nata pho â boh hai nona heta, he Châpaw (Article) athaona liata eima rei hapa pachâna pahluhsa ngaitapa “Nôpaw Ryusôh – Mara Phôhpa” forword-na liata ‘Zohnahthlak ama tahpa chi nata pho hry liata Mara pi he…” tahpa he châbu liata MADC ry liata Marapa chi nata pho, chei-ô mohôh ta pabohsa ta palaipaseihsatuhpa department liata head of department cheingei ta a official ta nata MADC logo achohpa châhna lia cheingei ta a ropa he la daihti vaw y awpa liata Mizonah zy ta ama pho pachiahpa ta miah ama reipa pa-isatupa(document) a châ pathlei aw tahpa dua ma ei chi kaw!!

Unawh nâ na pachâ beih hra tly ma?

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *